Wykaz miejsc i obiektów związanych z warszawskimi śladami Kampanii Wrześniowej 1939 r.- wg aktualnego  podziału administracyjnego Warszawy.

We wrześniu 1939 r. organizacja obrony Warszawy dzieliła się na dwa odcinki:

Warszawa „Zachód” – pododcinki:  „Północ” (Żoliborz), „Środkowy” (Wola, Ochota),  „Południe” (Mokotów)

Warszawa „Wschód” – pododcinki „Północny” (Targówek),  „Południowo-Wschodni” (Utrata, Grochów, Saska Kępa)

 

A.      „WARSZAWA „ZACHÓD”     -                       108 obiektów

z  tego:

 

I.        Mokotów                                           16 obiektów

II.     Śródmieście                            42 obiekty

III.   Ochota                                               9 obiektów

IV.   Wola                                       14 obiektów

V.     Bemowo                                             6  obiektów

VI.   Żoliborz                                               7 obiektów

VII. Bielany                                               5 obiektów

VIII.            Włochy                                         6 obiektów

IX.   Inne dzielnice                          3  obiekty

 

 

B.       WARSZAWA-WSCHÓD” (PRAGA)  -              42 obiekty

         z tego:

 

I.         Targówek                                           5 obiektów

II.       Praga Północ                          12 obiektów

III.     Praga Południe                                   15 obiektów

IV.     Wawer                                               10 obiektów

 

 

Łącznie na terenie Warszawy  zidentyfikowano 150 obiektów

 

 

 

 

A         ODCINEK    „WARSZAWA -  ZACHÓD”

 

I.                    MOKOTÓW

 

1.      Ul. Rakowiecka 4 a  (Stary Mokotów)

Budynek Sztabu Generalnego WP. W dniach 1-6 września 1939 r. mieściła się tutaj kwatera Naczelnego Wodza.

 

2.      Ul. Rakowiecka 24/Al. Niepodległości   (Stary Mokotów)

Tablica – płaskorzeźba na ścianie budynku Szkoły Głównej Handlowej poświęcona prezydentowi bohaterskiego miasta mjr Stefanowi Starzyńskiemu – wychowankowi i wykładowcy tej uczelni, Komisarzowi Obrony Cywilnej we wrześniu 1939r.

 

3.      Ul. Jarosława  Dąbrowskiego 72 (dawniej Szustra 72 – Stary Mokotów)

W domu tym mieszkał Prezydent m. st. Warszawy;  we wrześniu 1939 r Komisarz Cywilny przy Dowództwie Obrony Warszawy.  Od strony Al. Niepodległości znajduje się obelisk poświęcony Prezydentowi Stefanowi Starzyńskiemu. Obecnie w willi mieści się ambasada Królestwa Maroka.

 

4.      Barykada - Al. Niepodległości 82, róg Ursynowskiej  (Wierzbno)

Na murze domu tablica „poświęcona żołnierzom IV Batalionu 21 Warszawskiego PP „Dzieci Warszawy”, którzy we wrześniu 1939 r. w tym rejonie bohatersko bronili dostępu do Stolicy W miejscu gdzie obecnie  znajduje się południowe wyjście ze stacji Metra „Racławicka” znajdowała się barykada, która była najdalej wysuniętym na południe punktem obronnym pozycji Mokotów. Walczyli tutaj żołnierze podchorążego Mamota z IV Batalionu Marszowego.

 

5.      Ul. Balonowa 22, róg Racławickiej  (Wyględów)

Tablica pamiątkowa p.t. „1939 – 1944 –Teren Fortu Mokotowskiego i Radiostacji Warszawa II obsadzony przez oddziały niemieckiej Luftwaffe noszący kryptonim „Rak”.

 

6.      Ul. Racławicka 99   (Wyględów)

Fort Mokotowski.  8 września 1939 r w Forcie uruchomiono radiostację nadawczą Polskiego Radia – Warszawa II

 

7.      Ul. Ludwika  Idzikowskiego 1 c  (Stegny)

Fort Piłsudskiego zwany też Fortem Legionów  Dąbrowskiego. We wrześniu1939 r. obroną Fortu dowodził ppor. Franciszek Gniot..

Stary fort miał znaczenie nie tylko jako punkt oporu. W jego kazamatach  mieściły się archiwa II Oddziału Sztabu Głównego. W gorączce ewakuacyjnej nie zdążono wywieźć wszystkich akt i dokumentów. Część  dostała się w ręce Niemców.

 

8.      Ul. Powsińska 13  (Sadyba)

Fort Czerniakowski.

Na murze Fortu od strony Czerniakowskiej znajduje się tablica upamiętniająca heroiczne walki wysuniętej placówki obrony Warszawy i śmierć męczeńską 40  jej obrońców we wrześniu 1939 r.  Przed Fortem Czerniakowskim, przy ul. Powsińskiej, znajduje się głaz i tablica upamiętniający Wielkiego Olimpijczyka, żołnierza obrońcy Warszawy we Wrześniu 1939 r. – Janusza Kusocińskiego.

 

9.      Ul. Powsińska, róg Idzikowskiego

Głaz pamięci z tablicą  „W hołdzie bohaterskim żołnierzom 14 Pułku Ulanów Jazłowieckich ze Lwowa walczącym, poległym i rannym we wrześniu 1939 r. w obronie Stolicy przed niemieckimi najeźdźcami na Czerniakowie, Siekierkach i Sadybie”

 

10.  Al. Józefa Becka  (Siekierki) k/Sanktuarium Matki Bożej Nauczycielki Młodzieży

Fort Augustówka (dawny rosyjski Fort X)  W 1939 r. znajdował się tu samodzielny punkt oporu.

 

11.  Lotnisko - Pole Mokotowskie

Na terenie obecnego parku im J. Piłsudskiego znajduje się obelisk p.t. „Lotnisko Mokotowskie” upamiętniający lotnisko czynne na terenie Pola Mokotowskiego w latach 1910 – 1939. We wrześniu 1939 r. Lotnisko zapisało swoją chlubną kartę w obronie nieba nad Warszawą.

W czasie obrony Warszawy we wrześniu1939 Pole Mokotowskie było miejscem lądowań i startów samolotów z rozkazami dla walczącej Warszawy. Tu przez pewien czas stacjonowała Brygada Poscigowa.

 

12.  Ul. Wałbrzyska – Cmentarz na Służewie

Na cmentarzu pochowanych jest 1717 ofiar kampanii wrześniowej co upamiętnia tablica z napisem  „Cmentarz wojenny, na którym pochowano w kwaterze A: 493 rozpoznanych i 1224 nierozpoznanych żołnierzy WP i osób cywilnych , ofiar nalotów i bombardowania broniącej się Warszawy w 1939 r.

 

13.  Ul. Chełmska 21 a  (Sielce)

Tablica w kościele św. Kazimierza poświęcona pamięci żołnierzy 4 Pułku Ulanów Zaniemeńskich uczestniczących w obronie Warszawy w 1939 r.

 

14.  Ul. Puławska 39, róg Willowej (Stary Mokotów)

Kamienica Luniaków – gdzie mieściło się kino „Ton”.  W budynku była siedziba dowództwa Rejonu Oporu „Mokotów”. Obroną Mokotowa kierował mjr Mieczysław Duch, który dowodził także  Batalionem Marszowym 21 PP „Dzieci Warszawy”.    Obecnie w budynku mieści się Carrefour Market.

 

15.   Ul. Podchorążych 69  (Sielce)

Siedziba dowództwa rejonu oporu „Sielce” , obejmujące obronę Czerniakowa i Siekierek. Rejonem dowodził mjr Józef Rosiek, który wsławił się w obronie „Fortu Czerniaków”.

 

 

 

16.  Ul. Puławska 113 a

Placówka „Królikarnia” we wrześniu 1939 r. stanowiła samodzielny punkt oporu. W dniach 25 – 27. 09. 1939 r. krwawe walki  w obronie Królikarni toczył 2 Pułk Szwoleżerów Rokitniańskich. Obecnie siedziba Muzeum Rzeźby im.  Ksawerego Dunikowskiego.

 

 

II.     ŚRÓDMIEŚCIE

 

1.      Dowództwo Obrony Warszawy – siedziby

Dowództwo Obrony Warszawy formułowało się w dniach 3- 6. 09. 1939 r.

a miejscem jego dyslokacji były:

a/ do 8 września – budynek Legii Akademickiej przy Al. Ujazdowskich 26

b/ od 8 do 17 września gmach  b. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Pałacu Zamojskich przy Nowym Świecie 69. Fakt ten upamiętnia tablica na ścianie budynku.

c/ po 17 września – gmach PKO, ul Marszałkowska 134, róg Świętokrzyskiej.

 

2.      Nowy Świat 67

Gmach b. Komendy Głównej Policji Państwowej. W dniach od 9 do 22 września mieściła się tutaj siedziba dowództwa odcinka obrony „Warszawa – Zachód”, kierowana  przez płk Mariana Porwita. Szefem Sztabu był ppłk Leopold Okulicki, który od 18 września 1939 r. był dowódcą Zgrupowania swego imienia na Woli

 

3.      Ul. Marszałkowska 134, róg Świętokrzyskiej

Potężny gmach PKO; w dniu intensywnych nalotów niemieckich tj. 25. 09. 1939 r. w kompleksie schronów  pod budynkami PKO schroniło się kilka tysięcy cywilów. Tutaj tez przeniosło się Dowództwo Obrony Warszawy. W dniu 26 września 1939 r. na posiedzeniu któremu przewodniczył gen. Juliusz Rómmel, podjęta została decyzja o zaprzestaniu walk i wszczęciu rozmów kapitulacyjnych z Niemcami.

 

4.      Ul. Senatorska 14

Ratusz, miejsce urzędowania Prezydenta m. st. Warszawy Stefana Starzyńskiego, który we wrześniu 1939 r. był jednocześnie Komisarzem Obrony Cywilnej Warszawy.

Obiekt w czasie wojny całkowicie zniszczony – obecnie zrekonstruowany.

 

5.      Plac Bankowy

Pomnik Prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego. Pomnik znajduje się po zachodniej stronie Błękitnego Wieżowca naprzeciw Ratusza.

 

6.      Pomnik Bohaterów Warszawy z lat 1939 – 1945

Warszawska Nike – stoi obecnie na skarpie przy Trasie W-Z.

 

7.      Plac Józefa Piłsudskiego

Grób Nieznanego Żołnierza (grób – pomnik) Ideą tego miejsca jest oddanie hołdu wszystkim, którzy poświęcili życie za Ojczyznę.

Na filarach arkad  Grobu Nieznanego Żołnierza znajdują się tablice z nazwami miejscowości ważniejszych bitew stoczonych przez żołnierzy Wojska Polskiego.  Odnośnie kampanii wrześniowej 1939 r. na tablicach wymieniono 19 miejscowości: m.in. Westerplatte, Krojanty, Mokra, Kock.

 

8.      Ogród Saski

Teren Ogrodu Saskiego był we wrześniu 1939 r. obszarem zaciętej obrony polskich oddziałów przeciwko nacierającym wojskom niemieckim. W północno- zachodniej części parku, na zapleczu Pałacu Błękitnego znajduje się tablica pamiątkowa z sekwencją „Miejsce uświęcone krwią Polaków poległych za wolność Ojczyzny. Teren bohaterskich walk obrońców Warszawy 1939 r. i masowych egzekucji w latach 1939 1944”.

 

9.      Ul. Zielna 27/29  (obiekt obecnie nie istnieje)

We wrześniu 1939 r. siedziba Polskiego Radia.  Polskie Radio ostrzegało o nalotach, podnosiło na duchu i zagrzewało do walki. Komunikaty w pierwszych godzinach wojny były optymistyczne.  8 września 1939 r. budynek Radia był już zamknięty ale za zgodą prezydenta Starzyńskiego radiostacja uruchomiona została w Forcie Mokotów.

10.   Ul. Zielna 39

             Budynek PAST-Y (Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej). We wrześniu 1939 PAST-a

            stanowiła ważny węzeł łączności. Delegatem Dowództwa Obrony Warszawy był

            mjr Michał Czajka. Obecnie gmach PAST-y należy do środowisk kombatanckich.

 

 

11.   Ul. Nowy Świat 18

W Pałacu Branickich przy ul. Nowy Świat 18 w 1939 r mieściła się ambasada brytyjska. Gdy 3 września 1939 r radio podało informację, że Anglia i Francja wypowiedziały wojnę Niemcom pod ambasadą miała miejsce manifestacja patriotyczna.

 

12.  Ul. Frascati 22

3 września 1939 r. manifestacja patriotyczna warszawiaków odbyła się także pod ambasadą francuską przy ul. Frascati 22. We wrześniu 1939 r.  budynek ambasady został istotnie zbombardowany. Dziś  jedynym śladem po ambasadzie  jest ozdobny betonowy słupek ogrodzenia na Al. Na Skarpie  obok Muzeum Ziemi.

 

13.  Ul. Szucha 23

W budynku Najwyższej Izby Kontroli  we wrześniu 1939 znajdowała się siedziba Komendy Głównej Ochotniczych Batalionów Pracy, której komendantem był Mieczysław Dębski. Zorganizowano 6 batalionów, z których każdy składał się z 5 kompanii po 100 ludzi. Obecnie w gmachu mieści się Ministerstwo Spraw Zagranicznych.

 

14.  Ul. Polna 1

W budynku Straży Ogniowej (Centrala) m. st. Warszawy we wrześniu znajdowały się:

- Komenda dzielnicowa OPL Warszawa – Południe, której komendantem był Stanisław Tyszkiewicz

- Komenda dzielnicowa Straży Ogniowej Warszawa – Południe, której komendantem był kpt. Stanisław Drożdżewski

 

15.  Ul. Warecka 5/7

Tablica na ściennie budynku informuje, że na terenie ówczesnej redakcji i drukarni dziennika „Robotnik” (organ prasowy Polskiej Partii Socjalistycznej) mieścił się  Sztab Robotniczych Batalionów Obrony Warszawy we wrześniu 1939 r.

 

16.  Rondo Jazdy Polskiej (skrzyżowanie ul. Waryńskiego i Armii Ludowej

Pomnik Jazdy Polskiej. Na 4 tablicach znajduje się lista 43 najważniejszych bitew w historii polskiej kawalerii m.in. bitwy z kampanii wrześniowej 1939r. :Krojanty, Mokra, Bzura, Wólka Węglowa oraz Kock.

 

17.  Ul. Emiliana Konopczyńskiego 4

Na murze znajduje się tablica pamiątkowa z napisem „Tu mieściło się stanowisko bojowe artylerii w 1939 r.”

 

18.  Ul. Krakowskie Przedmieście 68

Kościół św. Anny. W kościele akademickim znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona poległym i zmarłym żołnierzom 36 PP „Legii Akademickiej”

W Kaplicy Loretańskiej Kościoła św. Anny znajduje się  Pomnik Chwały Kawalerii i Artylerii Konnej Wojska Polskiego oraz tablica pamiątkowa Polskich Sił Powietrznych 1939 - 1945

 

19.  Al. Jerozolimskie 3

Muzeum Wojska Polskiego. M. in. Ekspozycja stała Muzeum „Wojsko II Rzeczpospolitej i Wojna Obronna Polski 1939 r.”  W muzeum możemy też obejrzeć jak wyglądało uzbrojenie polskich żołnierzy we wrześniu 1939 r.

 

20.  Szpital Ujazdowski

Nieistniejący szpital, który znajdował się w  Zamku Ujazdowskim oraz w pawilonach na otaczającym go terenie w Al. Ujazdowskich. Do dzisiaj zachowało się kilka pawilonów dawnego szpitala przy ul. Jazdów, numery”: 1, 1a, 5, 8a i 10a. We wrześniu 1939 r. był szpitalem wojennym. Pierwszym wojennym komendantem Szpitala Ujazdowskiego był płk. Prof. Teofil Kucharski – szef sanitarny Armii „Poznań”.

 

21.  Ul. Senatorska 34

7 września 1939 r. w dawnym pałacu Mniszchów mieszczącym siedzibę Resursy Kupieckiej zaczął pracę Szpital Maltański utworzony przez PCK.  Obecnie w pałacu mieści się ambasada Belgii.

 

22.  Ul. Romualda Traugutta 7/9

W gmachu Banku Handlowego we wrześniu 1939  Warszawska Chorągiew Harcerek na polecenia gen. Waleriana Czumy utworzyła szpital wojskowy pod nazwą Szpital

 nr 1 Harcerek. Obecnie  budynek jest siedzibą Oddziału Banku Citi-Handlowy.

 

23.   Ul. Mikołaja Kopernika  15

W   kamienicy Władysława Marconiego we wrześniu 1939 Warszawska Chorągiew Harcerek utworzyła szpital wojskowy pod nazwą Szpital nr 2 Harcerek. Obecnie w domu mieści się  Biuro Podróży i Turystyki „Almatur”).

24.  Ul. Smolna 6

We wrześniu 1939 PCK uruchomiło szpital wojenny przy ul. Smolnej. Z ówczesnych 4 pawilonów zachował się tylko pawilon nr 3. W którym mieści się restauracja Klubu Bankowca.

 

25.  Plac Małachowskiego  2

W pierwszych dniach września PCK w budynku Liceum im. Mikołaja Reja uruchomiło szpital wojenny.

 

26.  U. Czackiego 6,

W budynku banku francusko-polskiego we wrześniu 1939 znajdowała się siedziba Komendy Głównej Straży Obywatelskiej. Straż Obywatelska  pełniła funkcje społecznego aparatu porządkowego.

Obok na budynku Ministerstwa Finansów znajduje się tablica;

„Pamięci Janusza Regulskiego Komendanta Głównego Straży Obywatelskiej oraz 5000 jej członków, którzy podczas oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 r. nieśli miastu pomoc i opiekę” W tym miejscu w nieistniejącym budynku banku francusko-polskiego mieściła się siedziba Komendy Głównej Straży Obywatelskiej.

Wrzesień 2004   Towarzystwo Przyjaciół Warszawy”

 

 

27.  Skwer płk. Leona Strehla

Skwer znajduje się na tyłach Parku Ujazdowskiego między ulicą  Lennona i ul. Jazdów od strony Trasy Łazienkowskiej. Postać  pułkownika Leona Strehla upamiętnia głaz wolno stojący. Dr L. Strehl we wrześniu 1939r. był szefem sanitarnym w Sztabie Armii „Warszawa”.28 września wraz z gen. Kutrzebą i prezydentem Starzyńskim wszedł w skład delegacji, która prowadziła rokowania z Niemcami w sprawie kapitulacji Warszawy.

Na skwerze  L. Strehla znajduje się zespół tablic pamiątkowych m. in.

„W oblężonej Warszawie 1939 Szpital Ujazdowski przyjął rannych z Armii

„Poznań”, „Pomorze”, „Prusy”, „Łódź”, „Warszawa” w liczbie ponad 5000”

 

28.  Ul. Długa 13/15  (Stare Miasto)

Kościół Garnizonowy WP – Katedra Polowa Wojska Polskiego. W kościele znajdują się tablice pamiątkowe poświęcone pamięci żołnierzy Września 1939 poległych w służbie dla Ojczyzny i chwale 2000 żołnierzy, którzy oddali życie w walce o twierdzę Modlin. Umieszczono tam około 30 tablic  poświęconych pamięci różnych formacji i dowódców Wojska Polskiego.

W gmachu kościoła znajduje się także  Muzeum Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego. Motywem przewodnim m. in. ekspozycji stałych jest ukazanie roli jaką kapelani wojskowi odgrywali w życiu wojska i narodu, m. in bohaterscy kapelani Kampanii Wrześniowej.

 

29.  Ul. Piwna 9/11  (Stare Miasto)

Kościół św. Marcina. W kościele znajdują się dwie tablice poświęcone pamięci:

Żołnierzy 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich poległych w 1939 r.

Żołnierzy 12 Pułku Ułanów Podolskich poległych w walce.

 

30.  Ul. Nalewki 3

W budynku I Oddziału Warszawskiej Straży Ogniowej we wrześniu  znajdowały się:

- Komenda dzielnicowa OPL Warszawa – Północ, której komendantem był Cyprian Odorkiewicz,

- Komenda dzielnicowa Straży Ogniowej Warszawa – Północ, której komendantem był kpt. Zbigniew Borowy.

Obecnie obiekt nie istnieje.

 

 

31.  Ul. Freta 10, kościół św. Jacka   (Nowe Miasto)

Po lewej stronie od wejścia do kościoła znajduje się tablica z napisem „Pamięci żołnierzy 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich poległych ku chwale Ojczyzny i Pułku w kampanii wrześniowej 1939.”

 

32.    Ul. Długa 25   (Stare Miasto)

Były budynek kina miejskiego. We wrześniu 1939 w podziemnym lokalu tego budynku miała swoją siedzibę Komenda Głowna OPL (Obrony Przeciwlotniczej)

 m. st. Warszawy. Komendantem OPL był wiceprezydent miasta inż. Julian Kulski.

 

33.    Ul. Świętokrzyska 25

W tym budynku we wrześniu miał swoją siedzibę Stołeczny Komitet Samopomocy Społecznej, który sprawował opiekę nad tysiącami ewakuowanych, uchodźców, pogorzelców, nad sierotami i zagubionymi dziećmi. Przewodniczącym SKSS był Artur Śliwiński.

 

34.  Plac Bankowy 3/5

Gmach obecnego ratusza. Wewnątrz ratusza znajduje się tablica upamiętniająca nadanie m.st. Warszawie Orderu Wojennego Virtuti Militari za męstwo i wybitne czyny wojenne we wrześniu 1939r.

Treść napisu na tablicy „Virtuti Militari V klasy nadany miastu Warszawie zarządzeniem Naczelnego Wodza w dniu

 9 listopada 1939 r. w uznaniu bohaterskiego i wytrwałego męstwa w obronie przeciw najazdowi niemieckiemu”

 

35.   Ul. Marszałkowska 9

W kamienicy Centralnego Laboratorium Chemicznego była siedziba dowództwa obrony pododcinka „Południe” obejmująca dwa rejony obrony „Mokotów” i „Sielce” oraz  pięć wysuniętych samodzielnych punktów oporu tj. „Fort Mokotów”, „Fort Piłsudskiego”. „Fort Czerniaków”, „Fort Augustówka” oraz „Królikarnia”.

Obroną pododcinka „Południe” kierował ppłk Kazimierz Galiński.  Obiekt obecnie nie istnieje.

 

 

 

 

 

36.  Ul. Krakowskie Przedmieście 26/28

Uniwersytet Warszawski – we wrześniu 1939 r. na teren UW przeniesiono z ul. 6 Sierpnia 33 (obecnie Nowowiejska) I Szpital Okręgowy, który mieścił się na skraju ówczesnego Pola Mokotowskiego i był narażony na bezpośredni ostrzał nieprzyjaciela. Szpital ten nazwano I Zastępczym Szpitalem okręgowym, który pełnił funkcje szpitala wojskowego. Komendantem  przeniesionego szpitala był  płk w stanie spoczynku, prof. Dr Edward Loth.

 

37.  Ul. Krakowskie Przedmieście  64

Gmach Resursy Obywatelskiej został wybudowany w latach 1860-1861.

We wrześniu władze wojskowe założyły tu szpital dla rannych żołnierzy.

Obecnie budynek jest siedzibą Towarzystwa Współpracy z Polonią Zagraniczną „Polonia” (Dom Polonii).

 

38.   Al. Ujazdowskie 3

Gmach Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych. GISZ  sprawował dowództwo nad silami zbrojnymi w Polsce międzywojennej. Obecnie budynek jest siedzibą Kancelarii  Prezesa Rady Ministrów.

 

 

39.   Plac Zamkowy.

Zamek Królewski – siedziba Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej.

17 września Niemcy ostrzelali Zamek Królewski, który częściowo spłonął. Wskazówki zegara na wieży Zygmuntowskiej zatrzymały się na godzinie 11,15. 

 Decyzję o  odbudowie Zamku  podjęto dopiero w 1971 roku.

 

40.  Ul. Zakroczymska 6  (Nowe Miasto)

W Pałacu Sapiehów we wrześniu 1939 r. utworzono szpital wojskowy. Była to Filia Nr 1 Zastępczego I  Szpitala Okręgowego (szpital zakaźny). Obecnie w Pałacu Sapiehów znajduje się Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Słabo Słyszących nr 15.

 

41.  Ul. Nowogrodzka 45, róg Poznańskiej

Gmach Urzędu Telekomunikacyjnego i Telegraficznego we wrześniu był siedzibą Naczelnego Dowódcy Lotnictwa  i Obrony Powietrznej  (ND LiOP). W czasie kampanii wrześniowej dowódcą był gen. brygady pilot Józef Zając.

 

42.   Ul. Królewska 15, róg Pl. Małachowskiego

Pałac Leopolda Kronenberga. We wrześniu w Pałacu znajdowała się stacja zborna oddziałów ochotniczych obrony Warszawy. Pierwszym dowódcą Baonu Ochotniczego został mjr Aleksander Zabłocki. Stacja zborna była ośrodkiem dyspozycyjnym ochotniczych rezerw.

Obiekt obecnie nie istnieje a w tym miejscu jest Sofitel „Victoria” 

 

 

 

 

III.        OCHOTA

 

1.      Ul. Grójecka 93  (Rakowiec)

Barykada Grójecka/Opaczewska. Pomnik –Barykada 0brony  Warszawy 1939 z napisem „W tym miejscu żołnierze Wojska Polskiego oraz mieszkańcy bohatersko bronili dostępu do Warszawy w dniach od 8 do 27 września 1939 r.”

 

2.      Ul. Stanisława  Skarżyńskiego 8  (Rakowiec)

Gimnazjum Nr 16 im. Obrońców Barykady Września 1939 r.

 

3.      Al. Bohaterów Września  (Szczęśliwice)

Patronem ulicy są bohaterscy żołnierze WP walczący w obronie Ojczyzny we Wrześniu 1939 r.

 

4.      Ul. Akademicka 5 (akademik na Pl. Narutowicza)

W Domu Akademickim było stanowisko dowodzenia rejonem oporu „Ochota”, którym kierował mjr ArtemiAroniszydze (gruziński  oficer kontraktowy w Wojsku Polskim). Pod akademikiem był schron a na dachu budynku znajdował się punkt obserwacyjny baterii ciężkiej przeciwpancernej. 25 września Dom Akademicki został zbombardowany, wobec czego stanowisko dowodzenia rejonu „Ochota” przeniesiono do budynku przy ul. Pługa 4

 

 

5.      Ul. Karola  Dickensa 34  (Szczęśliwice)

Na budynku tablica w hołdzie bohaterskiemu lotnikowi upamiętniająca płk. Pilota Witolda Łokuciewskiego, obrońcę błękitnego nieba we wrześniu 1939 r. i bohatera przestworzy w czasie II Wojny Światowej.

 

6.      Ul. Opaczewska 20

Kościół NMP Królowej Świata

Na ścianie kościoła tablica poświęcona „Poległym w obronie Ochoty i Woli bohaterom Września, żołnierzom 40 PP im. „Dzieci Lwowskich” w 50 rocznicę napadu hitlerowskiego na Polskę – tablicę tę poświęcają Koledzy; Lwów – Warszawa; 17. 09. 1989”

 

7.       Ul. Sękocińska 13  (Stara Ochota)

Siedziba stanowiska dowodzenia rejonem obrony „Czyste” (okolice dworca Warszawa-Zachodnia). Obroną Rejonu kierował mjr Antoni Kassian, dowódca II baonu 40 Pułku Piechoty „Dzieci Lwowskich”

26 września został ciężko ranny podczas odpierania ataku niemieckiego na Ochotę. Zmarł 27 września 1939 r, w Szpitalu Ujazdowskim.

 

8.       Ul. Williama  Lindleya 4

Szpital Dzieciątka Jezus – zespół kilkunastu budynków klinicznych zbudowanych w latach 1897 – 1901 na obszarze ulic: Lindleya -  Pl. Starynkiewicza -  Nowogrodzka – Chałubińskiego. We wrześniu 1939 r. szpital pełnił rolę szpitala wojskowego.

 

9.      Ul. Koszykowa 79, róg Suchej (obecnie Krzywickiego)

Budynek był siedzibą Wyższej Szkoły Wojennej. W latach 1928 – 1939 Komendantem Szkoły był gen. Tadeusz Kutrzeba. Obecnie w budynku mieści się Szkoła Biznesu Politechniki Warszawskiej.

 

 

IV.   WOLA

 

1.      Ul. Powązkowska 14  (Powązki)

Kościół św. Karola Boromeusza

Na ścianie kościoła tablica upamiętniająca:

Gen. Brygady Waleriana Czumę dowódcę obrony Warszawy w 1939

Gen. Brygady Tadeusza Tomaszewskiego – szefa sztabu obrony Warszawy w 1939 r.

 

2.      Ul. Wolska 140 a, róg Redutowej

Tablica na murze kościoła św. Wawrzyńca upamiętniająca obronę historycznej Reduty 56, we wrześniu 1939 r. przez żołnierzy 40 Pułku Piechoty „Dzieci Lwowskich” -pod dowództwem por. Zdzisława Pacaka.

 

3.      Ul. Wolska 140 a

Dwie płyty nagrobne obok kościoła. Na dwóch płytach nagrobnych uczczono pamięć bohaterskich żołnierzy 40 Pułku Piechoty Dzieci Lwowskich, poległych w obronie Reduty Wolskiej w dniach 9 – 28 września 1939 r.

Ponadto obok kościoła znajduje się także płyta nagrobna upamiętniająca podchorążego Władysława Kołodziejskiego, który zginął w obronie Warszawy 19. 09. 1939 r

 

4.      Skwer im. płk. Zdzisława  Pacak –Kuźmirskiego (między ul.  Wolską i Kasprzaka)

Zdzisław Pacak –Kuźmirski był dowódcą 8 kompanii 40 PP Dzieci Lwowskie, która we wrześniu 1939 r. bohaterska broniła historycznej Reduty 56 przy ul. Wolskiej.

 

5.      Barykada tramwajowa -      Ul. Wolska 157/159

We wrześniu 1939 r. na ul. Wolskiej, na linii fabryki DOBROLIN (róg Wolskiej i Gizów) zbudowano barykadę z dwóch tramwajów ułożonych w poprzek ulicy/ ( 9  września dzięki ok. 100 beczkom  terpentyny z pobliskiej  fabryki  Dobrolin żołnierzom por. Z. Pacaka udało się spalić ponad 80 niemieckich wozów bojowych i czołgów i powstrzymać natarcie wroga.

 

6.      U. Wolska 174/176

Cmentarz Powstańców Warszawy. Jest to największy cmentarz cywilnych ofiar Powstania Warszawskiego 1944 r. Na cmentarzu  tym pochowano również 3526 żołnierzy Wojska Polskiego poległych i zmarłych z ran we wrześniu 1939 r.

 

7.      Ul. Okopowa 49/51   (Cmentarz Żydowski)

Na cmentarzu znajduje się m. in. Pomnik z napisem w języku polskim i hebrajskim poświęcony „pamięci żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego poległych w obronie Warszawy w 1939r.”

 

 

8.      Ul. Dworska 17 (obecnie Kasprzaka 17)

Szpital Starozakonnych – żydowska placówka medyczna składająca się z

8 osobnych pawilonów. We wrześniu 1939r. ze względu na swe położenie szpital stał się placówką frontową. W momencie kapitulacji Warszawy było w nim ok. 5000 rannych żołnierzy i cywilów.

 

9.       Ul. Żelazna  88/90

Miejski Szpital Położniczy im św. Zofii. We wrześniu 1939 r. placówka stała się szpitalem wojennym dla rannych z odcinka frontu Gorlice – Wola

 

10.  Ul. Ogrodowa 12/14   (Mirów, ) obecnie Al. Solidarności 127

W części gmachu Sądów Grodzkich, w dniach 22 – 27 września 1939 r. miało swoją siedzibę dowództwo odcinka obrony „Warszawa – Zachód”, Dowódcą odcinka był nadal płk Marian Porwit.

 

11.   Ul. Ciepła  13  (Mirów)

W  budynku koszar Policji Państwowej   była siedziba dowództwa obrony pododcinka „Środkowego” obejmującego trzy rejony oporu: „Wola”, „Czyste” i „Ochota”. Obroną pododcinka „Środkowego” kierował ppłk Józef Kalandyk  dowódca 40 PP „Dzieci Lwowskich” Obecnie obiekt nie istnieje.

 

12.  Ul. Płocka  29

Siedziba dowództwa rejonu oporu „Wola”. Obroną Woli kierował mjr Antoni Sanojca, dowódca III Batalionu  40 PP „Dzieci Lwowskich”.

 

13.  Ul. Górczewska 122  (Koło)

Siedziba dowództwa Zgrupowania ppłk Leopolda Okulickiego, które tworzyło trzy rejony oporu; „Gorce”, „Fort Wolski” oraz „Przedmieście Wola”

 

14.  Fort Wolski  (Ulrychów)

Fort znajdował się w rejonie obecnej ulicy Fort Wola pomiędzy północno-zachodnim skrajem Cmentarza Wolskiego a ulicą Olbrachta. Dowódcą Fortu Wola był mjr Feliks Mazurkiewicz, dowódca I batalionu 360 PP.

 

V.     BEMOWO

 

1.      Ul. Sylwestra  Kaliskiego 25 a  k/Klubu WAT (Boernerowo)

Pomnik „Bohaterskim Obrońcom Przedpola Warszawy na odcinku Babice – Boernerowo – Wrzesień 1939”

Pomnik upamiętnia ciężkie walki zgrupowania ppłk dypl. Leopolda Okulickiego, toczące się wokół m. Babice w dniach 10 – 27. 09. 1939 przeciwko 18 Dywizji Piechoty Wehrmachtu.. Żołnierze polegli w tych walkach pochowani są na cmentarzu w Babicach.

 

 

2.      Rejon Boernerowo

Nazwy ulic, których patronami są dowódcy WP z września 1939

- ul. Tadeusza Kutrzeby (Armia „Poznań”, „Warszawa”)

- ul. Franciszka Kleeberga  (SGO „Polesie”)

- ul. Wiktora Thommego  (Komendanta Twierdzy Modlin)

oraz

Ul. Westerplatte

 

3.      Ul. Waleriana Czumy  (Jelonki)

Gen brygady Walerian Czuma we wrześniu 1939 r był dowódcą Obrony Warszawy.

 

4.      Fort Babice   (ul. Radiowa)

O Fort Babice stoczył bój 3 Batalion 26 Pułku Piechoty pod dowództwem mjr Jacka  Decowskiego.

 

5.      Fort Bema  (ul. Obrońców Tobruku)

W 1939 r. Fort Bema stał się jednym z najważniejszych punktów obrony    na północno-zachodnim odcinku Warszawy. Fortu bronili żołnierze 1 Batalionu 144 Pułku Piechoty pod dowództwem mjr  Bronisława  Wadasa.

 

6.      Skwer im.  mjr Jacka Decowskiego

Skwer jest położony miedzy ulicami Archimedesa i Kartezjusza.

 

 

VI.   ŻOLIBORZ

 

1.      Ul. Powązkowska 43/45  - Cmentarz Wojskowy

Na Powązkach Wojskowych spoczywa 6689 żołnierzy WP, którzy w 1939 r. polegli za Ojczyznę, w tym: 4 generałów

- w Bitwie na Bzurą:

  Franciszek Wład  (18. 09. 1939 ) – kwatera A21 – półkole – 1

  Stanisław Grzmot-Skotnicki (19.09.1939) – kwatera A29 –VII -30

  Mikołaj Bołtuć  (22.09.1939)  -kwatera A10 –I – 10

- w obronie Warszawy

  Stanisław Rawicz-Dziewulski (18.09.1993) – kwatera B10 –I-15

 

2.      Ul. Wybrzeże Gdyńskie  - Cytadela

W 1939 r. w Cytadeli stacjonowały dwa pułki piechoty:

- 21 PP „Dzieci Warszawy”

- 30 PP „Strzelców Kaniowskich”

We wrześniu 1939 na wieży artyleryjskiej urządzono stanowisko armaty przeciwlotniczej. W Cytadeli był m. in. punkt zborny dla jeńców wojennych. Innym punktem zbornym dla jeńców niemieckich była ul. Dzika.

 

3.      Ul. Stefana  Czarnieckiego  15

Kościół Dzieciątka Jezus. Wewnątrz kościoła na ścianie, tablica ku czci obrońców Ojczyzny we wrześniu 1939 – żołnierzy 4 baonu 30 Pułku Piechoty Strzelców Kaniowskich oraz jego dowódcy kpt. Bogdana Rożnowskiego.

 

4.       Ul. Stefana  Czarnieckiego 51  (Stary Żoliborz)

Fort Siergieja znajdujący się w Parku im. Żeromskiego. We wrześniu 1939 w obronie Warszawy  Fort wykorzystano jako punkt oporu dla zgrupowania Pododcinek „Północ” ppłk Waleriana Tewzadze.

 

5.      ul. Józefa  Hauke-Bosaka 11    (Żoliborz)

            Tablica pamiątkowa przed domem, w którym przed II Wojną Światową

            mieszkał gen, Stanisław Sosabowski – pierwszy polski cichociemny i

            dowódca I Samodzielnej Brygady Spadochronowej. We wrześniu 1939 r.

płk Sosabowski walczył m. in. W obronie Warszawy. Był dowódcą 21 PP

 „Dzieci Warszawy” oraz dowódcą  pododcinka „Grochów” na

przedmościu praskim. Dzięki umiejętnemu dowodzeniu udało mu się

utrzymać pozycje obronne do 27. 09. 1939. Gen. Juliusz Rómmel w uznaniu zasług płk. Sosabowskiego w Kampanii Wrześniowej  nadał  mu w dniu 29. 09. 1939 r. Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari.

 

6.      Plac Inwalidów  (Żoliborz)

Siedziba dowództwa pododcinka „Północ ”, który tworzyło pięć rejonów oporu: „Bielany”, „Wawrzyszew”, „Osiedle Łączności Babice”, „Fort Bema” i „Marymont”. Dowódcą pododcinka  „Północ” był ppłk Walerian Tewzadze(gruziński oficer kontraktowy w Wojsku Polskim)

 

7.      Ul. Słowackiego 52, róg Potockiej

Budynek Straży Pożarnej. We wrześniu  siedziba rejonu oporu „Marymont”. Obroną Marymontu kierował kpt. Bohdan Rożnowski, dowódca IV Batalionu 30 PP Strzelców Kaniowskich. Na wieży strażniczej tego budynku znajdował się punkt obserwacyjny. Obecnie mieści się tutaj Szkoła Główna Służby Pożarniczej (SGSP).

 

 

 

VII. BIELANY

 

1.      Skwer im 30 Pułku Strzelców Kaniowskich k. stacji Metra Młociny

Ul. Zgrupowania AK „Kampinos”

Na skwerze pomnik  p.t. „Warszawskie Termopile” poświęcony żołnierzom 30 PP Strzelców Kaniowskich poległych w obronieStolicy 21 . 09. 1939 r.

Napis na Pomniku:

„Przechodniu ! Uszanuj to miejsce i zapamiętaj, że tu w osiedlu Placówka 21. 09. 1939 w zażartym boju zwanym „Warszawskie Termopile” zginęło ponad 500 żołnierzy 30 PP Strzelców Kaniowskich i ich dowódca mjr Kamiński i por. Karol Lange,  wykazując bezprzykładne męstwo bronili Stolicy przed niemieckim najazdem”

 

 

2.      Ul. Wólczyńska 6  ( Cmentarz Wojskowy w Wawrzyszewie)

Na cmentarzu spoczywa 644 żołnierzy poległych w obronie Warszawy w 1939 r.  Na cmentarzu znajduje się pomnik ku czci poległych żołnierzy 30 Pułku Piechoty Strzelców Kaniowskich.

 

3.      Ul. Wólczyńska 64, róg ul. Horacego   (Wawrzyszew)

Stary Kościół św. Marii Magdaleny. W kruchcie kościoła na ścianie dwie tablice upamiętniające żołnierzy poległych w kampanii wrześniowej 1939

- 30 Pułku Strzelców Kaniowskich

- 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich.

 

4.      Ul. Pułkowa 30   (Młociny)

Tablica umieszczone na fasadzie domu upamiętnia miejsce gdzie 22. 09. 1939 r żołnierze Wehrmachtu rozstrzelali sześciu bezbronnych mieszkańców.

 

5.      Ul. Kolektorska 9/11  (Bielany)

Budynek Szkoły Powszechnej Nr 133. We wrześniu 1939 r. był  siedzibą rejonu oporu „Bielany”. Obroną Bielan kierował ppłk Stanisław Małek z 60 Pułku Piechoty Wielkopolskiej, z 25 Dywizji Piechoty.  Obecnie mieści się tutaj Technikum Ekonomiczne Nr 7 im. Stanisława Staszica.

 

VIII.            WŁOCHY

 

1.      Ul. Żwirki i Wigury 1    (Okęcie)

Płyta-płaskorzeźba na ścianie lotniska międzynarodowego Warszawa-Okęcie upamiętniająca dowódcę obrony Warszawy we wrześniu 1939 gen. Brygady Waleriana Czumę.

 

2        Ul. 17 Stycznia 39  – teren PLL „LOT” SA

Miedzy szklanym biurowcem LOT-u a stawem Sadurka znajduje się pomnik z tablicą o treści „ Teren bohaterskich walk żołnierzy i oficerów WP w 1939 roku. W latach okupacji hitlerowskiej miejsce sabotażu i męczeńskiej śmierci 5 pracowników lotnictwa”

 

3        Ul. 17 Stycznia 47  (Terminal General Aviation k/ PPL „Porty Lotnicze”)

Pomnik – głaz  upamiętniający m. in. Walki żołnierzy Wojska Polskiego na terenie lotniska w 1939 r. Podczas obrony Warszawy lotnisko było terenem działania grupy wypadowej ppłk. Jakuba Chmury, dowódcy 360 PP złożonej z 2 Batalionu i dwu kompanii czołgów. Wypad przyniósł przejściowe zdobycie lotniska, jednak za cenę wielkich strat. M. in. poległ ppłk. Chmura.

 

4        Al. Krakowska 110/114    (Okęcie)

Dawna Fabryka Polskich Zakładów „Skoda” (obecnie hale PZL-Okęcie).

Miejsce podpisania kapitulacji Warszawy w dniu 28 09. 1939 r  przez gen. Tadeusza Kutrzebę. Ze strony niemieckiej podpis pod aktem kapitulacji złożył dowódca 8 Armii gen. Johannes Blaskowitz.

 

 

5        Al. Krakowska 110/114   (Okęcie)

Instytut Lotnictwa. Tablica na ścianie budynku upamiętnia rozstrzelanie żołnierzy walczących w obronie Warszawy w 1939 r. i w czasie Powstania Warszawskiego.

 

6        Ul. Radarowa 1  (Okęcie)  - RKS „Okęcie”

Głaz upamiętniający tragiczne losy  sportowców Klubu RKS „Okęcie” w latach wojny 1939 – 1945.

 

IX.  INNE DZIELNICE

 

 

1.      Ul. Leśna –  (Ursynów - Pyry )

W Lesie Kabackim,  na terenie obecnego Centrum Operacji Powietrznych (COP) w Pyrach w latach 1936 – 1939 znajdował się ośrodek łączności polskiego wywiadu Oddziału II Sztabu Generalnego WP. W tym miejscu polscy matematycy – kryptolodzy: Marian Rajewski, Jan Różycki i Henryk Zygalski dokonali złamania kodu niemieckiej maszyny szyfrującej „Enigma”. Przed wjazdem na teren COP znajduje się tablica pamiątkowa Biura Szyfrów Wywiadu R.P.

W dniu 5 września materiały związane z „Enigmą” zostały wywiezione z Pyr i załadowane do specjalnego  eszelonu F i dzięki temu nie dostały się w ręce Niemców.

 

2.      Ul. Rakuszanki / Orłów Piastowskich  (Ursus - Gołąbki)

Cmentarz. Na cmentarzu znajduje się pomnik-mogiła z tablicą poświęconą „żołnierzom poległym w walce w 1939 r.”

 

3.      Ul. Wiertnicza u zbiegu Al. Wilanowskiej  (Wilanów)

Cmentarz rzymsko-katolicki. W  kwaterze wojskowej 1939 r. spoczywa 3 oficerów i podchorążych oraz 110 szeregowych poległych w obronie Stolicy. Wśród nich:

Ppor. Henryk Dobrowolski z 29 Dywizji Piechoty

Ppor. Mieczysław Włodarczyk z 27 Dywizji Piechoty

 

 

B.     ODCINEK „WARSZAWA _ WSCHÓD”   (Praga)

 

 

I.        TARGÓWEK

 

1.      Stacja Warszawa Wschodnia Towarowa  u zbiegu ulic Zabranieckiej  i Utraty

W nocy z 17 na 18 września 1939 r żołnierze  26 Pułku Piechoty i kolejarze  na stacji rozrządowej Warszawa Wschodnia dokonali wypadu na pociąg załadowany amunicją artyleryjską. Wypad zakończył się sukcesem. Maszynista, były sierżant Szczepan Sroka własnoręcznie doczepił parowóz do pociągu załadowanego amunicją, zabrał wszystkich rannych i przyprowadził pociąg na polskie pozycje. Otrzymał za to krzyż Virtuti Militari.

 

 

2.       Ul.  Ludwika Kondratowicza 20  - Urząd Dzielnicy Targówek

Tablica na budynku ratusza poświęcona pamięci żołnierzy 20 Kresowej Dywizji Piechoty broniących we wrześniu 1939 r. północno-wschodniej części Pragi.

 

3.      Ul. Piotra Wysockiego 11  (przed Domem Kultury „Świt”

Głaz pamięci kolejarzy Węzła Warszawa-Praga. Kolejarze odznaczyli się szczególną odwagą w Wojnie Obronnej 1939.

 

4.      Ul. Św. Wincentego  83  - Cmentarz Bródnowski

W dwóch kwaterach wojskowych (114W i 28P) w zbiorowych mogiłach spoczywa 800 żołnierzy poległych w obronie Warszawy w 1939 r.

 

.

5.         Ul. 20 Dywizji Piechoty WP

Znajduje się naprzeciwko Urzędu Dzielnicowego Targówek. We wrześniu 1939 r. 20 Dywizja Piechoty wchodziła w skład Armii Modlin i wsławiła się w bitwie pod Mławą. 13. 09. 1939 r. Dywizja wkroczyła na Pragę jako zwarta i sprawna formacja bojowa gdzie walczyła w obronie Pragi.

 

II.      PRAGA-PÓŁNOC

 

1.      Ul. Kijowska  (przed Dworcem Wschodnim)

Kamień upamiętniający miejsce, w którym 5. 09. 1939 r. zginęły od bomb hitlerowskich pełniące służbę sanitariuszki – warszawskie harcerki i uczennice.

 

2.      Ul. 11 Listopada  17/19

Koszary wojskowe. W 1 939 r. stacjonował tu 36 Pułk Piechoty Legii Akademickiej. W kampanii wrześniowej Pułk walczył m. in. pod Brwinowem, Pomiechówkiem.

 

3.      Ul. 11 Listopada

Głaz na skwerze z napisem na płycie „W hołdzie bohaterskim obrońcom Ojczyzny żołnierzom:

- 36 PP legii Akademickiej

- 1 PP Obrony Pragi

- 336 Pułku Piechoty AK Obwodu Praga

W 50 rocznicę wybuchu II Wojny Światowej

Towarzystwo Przyjaciół Warszawy i Towarzysze Broni, Warszawa 1989”

 

4.      Rondo Stefana Starzyńskiego i ul. Stefana Starzyńskiego

We wrześniu 1939 r. Prezydent Stefan Starzyński był komisarzem Obrony Cywilnej Warszawy.

 

5.      Ul. Targowa 74, róg Wileńskiej

Budynek Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych . We wrześniu w gmachu tym znajdował się sztab dowodzenia odcinka obrony „Warszawa-Wschód”. Dowódcami tego odcinka byli kolejno: płk. Julian Janowski, oraz gen Juliusz Zulauf, a szefem sztabu płk Stanisław Rostworowski.

Gmach DOPKP był także siedzibą dowództwa pododcinka „Północnego”. Dowódcą tego pododcinka był płk Wilhelm Liszka-Lawicz.

 

6.      Ul. Karola  Marcinkowskiego 2

W budynku V Oddziału Warszawskiej  Straży Ogniowej we wrześniu mieściły się:

 - Komenda Dzielnicowa  Obrony Przeciwlotniczej(OPL), której komendantem na Pragę  był Bronisław Chajęcki.

- Komenda Dzielnicowa Straży Ogniowej – Praga, której komendantem był kpt. Henryk Markowski.

 Obecnie znajduje się tu Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej m. st. Warszawy.

 

7.      Ul.  Św. Cyryla i Metodego  4

Budynek Seminarium Prawosławnego. We wrześniu 1939 mieścił się tutaj Główny punkt Opatrunkowy Kompanii Sanitarnej 5 Dywizji Piechoty.

 

8.       Ul. Środkowa 3  (Stara Praga)

Siedziba dowództwa rejonu oporu „Targówek”. Obroną Targówka kierował mjr Antoni Bedronek dowódca 78 Pułku Piechoty.

 

9.       Ul Brukowa  28  (obecnie ul. Kłopotowskiego)

W gmachu urzędu Pocztowego nr 4  była  siedziba dowództwa  rejonu oporu „Utrata”. Obroną Utraty kierował ppłk Franciszek Węgrzyn dowódca 26 Pułku Piechoty.

 

10.   Ul. Kępna róg Jagiellońskiej  (Stara Praga)

Siedziba dowództwa rejonu oporu „Grochów”. Grochowa bronił płk Stanisław Sosabowski, dowódca 21 PP „Dzieci Warszawy”.

 

11.   Ul. Targowa 15  (Stara Praga)

Budynek Starostwa Grodzkiego Prasko-Warszawskiego był siedzibą dowództwa rejonu oporu „Saska Kępa”.  Dowódcą  obrony Saskiej Kępy był ppłk Stefan Kotowski.

 

12.  Ul. Targowa 70

W budynkach gospodarczych Szpitala Przemienienia Pańskiego we wrześniu 1939 r. mieścił się Urząd Komisarza Cywilnego Obrony Pragi. Prezydent Starzyński mianował Bronisława Chajęckiego swym zastępcą dla Pragi. Ponadto Bronisław Chajęcki był także  komendantem dzielnicowym OPL na Pragę. Komendantem Straży Obywatelskiej na obszarze Pragi był Antoni Szyller.

 

 

III.    PRAGA POŁUDNIE

 

1.      Ul. Podskarbińska 2    (Grochów)

Na budynku tablica pamięci gen. Stanisława Sosabowskiego, m. in. dowódcy 21 PP im Dzieci Warszawy oraz dowódcy odcinka „Grochów” w obronie Warszawy w 1939 r.

 

2.      Ul. Międzyborska 64/70   (Grochów)

Szkoła Podstawowa Nr 120 im. Pułku Piechoty „Dzieci Warszawy”

 

3.      Barykada - Ul. Jerzego Waszyngtona 104 , róg Miedzyborskiej    (Grochów)

Tablica na ścianie budynku poświęcona bohaterskim żołnierzom II Batalionu 21 PP „Dzieci Warszawy” ,  którzy w tym rejonie zwanym  „Redutą Skrzyżowanie” we wrześniu 1939  odpierali natarcie Niemców uniemożliwiając zajęcie Pragi i mostów na Wiśle.

 

4.      Al. Jerzego Waszyngtona róg Grenadierów  (Grochów)

Obelisk (tablica) poświęcona żołnierzom 21 Warszawskiego Pułku Piechoty „Dzieci Warszawy” – bohaterskim obrońcom Stolicy we wrześniu 1939 r. i w Powstaniu Warszawskim.

 

5.      Ul. Bajońska 3   (Saska Kępa)

Tablica na ścianie frontowej willi informująca, że mieszkał tu gen. Dywizji Tadeusz Kutrzeba, dowódca zwrotu zaczepnego nad Bzurą Armii „Poznań” i „Pomorze” w wojnie obronnej 1939 r.

 

6.      Ul. Saska 68    (Saska Kępa)

Tablica na budynku informująca, że w tym domu mieszkał inż. Ppor. Konrad Guderski, organizator i dowódca  Poczty Polskiej w Gdańsku. Poległ 1. 09. 1939 r. na historycznym posterunku Rzeczpospolitej Polskiej.

 

7.      Ul. Paryska 27   (Saska Kępa)

Na bocznej ścianie Prawosławnego Seminarium Duchownego znajduje się tablica poświęcona gen. . Stanisławowi BułakowiBałachowiczowi.

Był m. in. twórcą i dowódcą samodzielnej grupy specjalnej w obronie Warszawy we wrześniu 1939

 

8.      Ul. Francuska 1, róg Zwycięzców - barykada   (Saska Kępa)

Na ścianie budynku tablica pamiątkowa „Tu wytrwaliśmy do końca – 28. 09. 1939”.

 

9.      Ul. Francuska 4   (Saska Kępa)

Tablica pamiątkowa pt „Obrona Saskiej Kępy we wrześniu 1939 r. – zachowany fragment zaplecza kluczowej barykady, osłaniający stanowiska granatników, skład amunicji i jedną z kwater obrońców odcinka „Saska Kępa”. Walczyli tu żołnierze 21 PP „Dzieci Warszawy”, 336 PP i 21 Pułku Ułanów Nadwiślańskich. Obroną barykady dowodził por. Tadeusz Barszczewski i jego zastępca sierżant Stefan Goss”.

 

10.  Ul. Alfreda  Nobla 16     (Saska Kępa)

Kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Na ścianie wewnątrz kościoła umieszczone  są  trzy tablice pamiątkowe związane z Wojną Obronną 1939 r. poświęcone pamięci:

- gen dywizji Tadeusza Kutrzeby, komendanta Wyższej Szkoły Wojennej i dowódcy Bitwy nad Bzurą w 1939 r.

- żołnierzy 336 Pułku Piechoty walczących na Saskiej Kępie w obronie Warszawy we wrześniu 1939 r.

- mjra Andrzeja Górnickiego dowódcy III/336 Pułku Piechoty poległego w obronie Warszawy na odcinku „Saska Kępa” 16. 09. 1939 r

 

11.  Ul. Bajońska 6   (Saska Kępa)

Płyta pamiątkowa na budynku z napisem „Okoliczne  ulice i tereny uświęcone krwią poległych żołnierzy 336 PP Obrony Pragi walczącego we wrześniu 1939 r. w obronie Stolicy przed nawałą niemiecką wywodzącej się z 36 PP Legii Akademickiej. Cześć ich pamięci”

 

12.  Ul. Stanów Zjednoczonych 27   (Saska Kępa)

Szkoła Podstawowa nr 143 im. Stefana Starzyńskiego. Przed wejściem do Szkoły od strony ul. Saskiej stoi pomnik Stefana Starzyńskiego przeniesiony tu z Ogrodu Saskiego.

 

13.  Al. Zieleniecka  8  (Park Skaryszewski lub Park im Ignacego Paderewskiego)

Nad Jeziorkiem Kamionkowskim w domu dyrektora parku we wrześniu 1939 była siedziba dowództwa  obrony Pododcinka „Południowo-wschodniego” ,którym,kierował płk Eugeniusz Żongołłowicz, dowódca 44 Dywizji Piechoty Rezerwy. Obecnie mieści się tutaj hotel „Dedek Park”

 

14.  Ul. Grochowska 274 (Urząd Dzielnicy Praga Południe)

Tablica na budynku Ratusza poświęcona „pamięci Bronisława Chajęckiego, zastępcy Prezydenta Warszawy i Komisarza Cywilnego na Pradze we wrześniu 1939 r.”

 

15.  Ul. Grochowska 365   (Kamionek)

Kościół Matki Bożej Zwycięskiej. Pomnik na starym cmentarzyku przykościelnym ku czci żołnierzy poległych w walkach wrześniowych 1939 r., stojący wśród pomników historycznych z lat wcześniejszych.

 

 

IV.   WAWER

 

 

1.      Ul. Kościuszkowców  (Marysin Wawerski)

Cmentarz Ofiar Wojny – powstał w listopadzie 1939 r.

Przy wejściu na teren tablica z napisem „Cmentarz wojenny z okresu 1939 – 1945, na którym pochowani są żołnierze WP  polegli w obronie Warszawy 1939, rozstrzelani przez hitlerowców w Wawrze 27. 12. 1939 r.”

 

2.      Ul. Kościuszkowców 85   (Marysin Wawerski)

Kościół św. Feliksa. 22 09. 1939 r. z 75 metrowej wieży kościelnej (z tarasem widokowym) Adolf Hitler obserwował oblężenie Warszawy.

 

3.      Ul. Bajkowa  17/21     (Radość)

Przed budynkiem szkoły znajduje się obelisk „poświęcony żołnierzom 19 Pułku Ulanów Wołyńskich. Za walki w 1939 r. Pułk odznaczono krzyżem Virtuti Militari”  We wrześniu Pułk walczył m. in. pod Mokrą, Ostrowami, Mińskiem Mazowieckim i Rejowcem

 

4.      Ul. Wilgi 14  (Radość)

W kościele Matki Bożej Anielskiej w Radości znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona 19 Pułkowi Ułanów Wołyńskich

.

5.      Ul. Ułanów Krechowieckich   (Nowy Wawer)

We wrześniu 1939 1 Pułk Ułanów Krechowieckich walczył m in. pod Zambrowem, Zalesiem, Dąbrową Wielką, Olszewem. Szlak bojowy zakończył pod Kockiem.  (6.10.1939)

 

6.      Ul. Walcownicza  k. stacji PKP  (Falenica)

Pomnik upamiętniający toczoną w Falenicy bitwę 19. 09. 1939 r. przez 13 Dywizję Piechoty Strzelców Kresowych i 3 Lubelski Dywizjon Artylerii Konnej.

 

7.      Ul. Poezji 5   (Falenica)

Szkoła Podstawowa Nr 76 im. Dywizji Piechoty Strzelców Kresowych.

 

8.      Ul. Złotej Jesieni  (Aleksandrów  k/ Falenicy)

Cmentarz Wojenny – na cmentarzu pochowano m. in. 633 żołnierzy z września 1939 m. in. poległych żołnierzy WP z 13 Dywizji Piechoty i 3 Dywizjonu Artylerii Konnej.

 

9.      Ul. Cylichowska   (Zerzeń k/ Falenicy)

Cmentarz rzymsko-katolicki. Zbiorowa mogiła 107 żołnierzy Wojska Polskiego z 13 DP Strzelców Kresowych i oddziałów współdziałających poległych w dniach 19-20 września 1939 r.

 

10.  Ul. Narcyzowa 18  /Bartoszycka  (Falenica)

Kościół parafialny p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa.

Na ścianie znajdują się dwie tablice pamiątkowe poświęcone

- żołnierzom 13 Dywizji Piechoty Strzelców Kresowych

- żołnierzom 3 Lubelskiego Dywizjonu Artylerii Konnej.